استقرار ارمنستان در منطقه استراتژیک قفقاز، بازار قابل دسترسی و سهل الوصول آن برای شرکت های ایرانی و روابط راهبردی تهران و ایروان امتیازات اقتصادی بزرگی برای ایران است که نباید به سادگی از آن چشم پوشید.
ایران و ارمنستان طی سه دهه اخیر و از زمان استقلال این کشور از شوروی سابق روابط آرام و بی تنشی را سپری کرده اند و همواره نگاهی رو به جلو در ابعاد سیاسی و اقتصادی مناسبات دوجانبه با یکدیگر داشته اند، که نمونه های اخیر آن عزم دو کشور برای توسعه روابط تجاری تا ۳ میلیارد دلار، افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز و اقداماتی از این دست است.
منطقه قفقاز به دلیل موقعیت استراتژیک خاص همواره مورد توجه ایران بوده است، به‌همین دلیل پس از فروپاشی شوروی، ایران به‌عنوان یکی از قدرت های منطقه، سیاست خارجی فعالی را نسبت به قفقاز و همکاری با همسایگان شمالی در پیش گرفته است. مجاورت جغرافیایی و مرزی ارمنستان با ایران، روابط سیاسی بسیار نزدیک و باثبات در سه دهه گذشته بین دو کشور، حضور گسترده ارمنیان در داخل ایران، عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نیز قراردادهای تجاری ایروان با اتحادیه اروپا که امکان صادرات مجدد محصولات ایرانی به طرف های ثالث اوراسیا و اروپا را فراهم می کند، وجود منطقه آزاد تجاری ارس در مجاورت منطقه آزاد مغری ارمنستان و پایانه مرزی و گمرکی نوردوز در استان آذربایجان شرقی از جمله ظرفیت ها و مزیت های شایان توجه ارمنستان از ابعاد اقتصادی و تجاری برای ایران به شمار می رود.
ساخت پل رود ارس برای ارتباط زمینی میان دو کشور، افتتاح خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان در سال ۲۰۰۸، ساخت نیروگاه حرارتی در منطقه پوکشین در سال۲۰۰۵، ساخت جاده مغری-داتوان (در مرز ازمنستان با ایران) در سال۲۰۰۷ از پروژه های اجرا شده میان دو کشور بوده است.
در راستای توسعه همکاری های عمرانی میان دو کشور چندی پیش قرارداد بازسازی جاده آگاراک- وارتانی دزور (حدود ۲۱ کیلومتر) با هدف توسعه کریدور شمال-جنوب چندی پیش میان دو کشور در ایروان به امضا رسید. ساخت این جاده اهمیت بین‌المللی ارمنستان را افزایش می‌دهد و مسیری جدید و قابل اعتماد برای ایران به سمت اروپا و کشورهای اوراسیا ایجاد می‌کند.
بی‌تردید افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز بر توسعه گردشکری از توریست سلامت نیز کمک شایانی خواهد کرد. کنسولگری ارمنستان می‌تواند برای گردشگران ایرانی و ارمنستانی، و در ارائه اطلاعات و سایر خدمات کنسولی خدمات لازم را ارائه کند.
سالانه بیش از ۲۰۰ هزار ایرانی تعطیلات خود را در ارمنستان می‌گذرانند، در حالی که ایران به ویژه تبریز با توجه به وجود میراث تاریخی و غنی ارمنی-ایرانی می‌تواند یکی از مقاصد مورد علاقه‌ی گردشگران ارمنستان باشد. این امر به انگیزه‌ی جدیدی برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری بین دو کشور تبدیل خواهد شد.
با توجه به رشد علم پزشکی در ایران و وجود مراکز مهم درمانی در تبریز، نقش کنسولگری ارمنستان در تبریز و کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در کاپان در جذب توریست سلامت چشم گیر خواهد بود. افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز در پاسخ به راه اندازی کنسولگری ایران در کاپان ارمنستان در مهرماه سال گذشته صورت گرفته است.
وضعیت مناسبات اقتصادی تهران و ایروان
متوسط رشد سالانه ارزش صادرات ایران به ارمنستان و واردات از کشور مزبور طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۱۸درصد و منفی ۱۱/ ۶درصد بوده‌است.
بررسی آمار تجارت فی مابین ایران و ارمنستان طی دو سال اخیر نشان می دهد که صادرات ایران به این کشور از سرعت رشد به‌مراتب بالاتری در مقایسه با واردات ایران از ارمنستان برخوردار بوده به نحوی‌که افزایش مازاد تراز تجاری را نیز به‌دنبال داشته است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ ارزشی طی ۶ سال‌مورد بررسی همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال۱۴۰۱ نیز به حدود ۱/ ۴۵۰میلیون دلار رسیده است. طی سال۱۴۰۱ ، مقدار وزنی صادرات به ارمنستان نسبت به سال پیش از آن ۴/ ۳۹درصد افزایش و واردات ایران از ارمنستان نسبت به سال قبل از حیث وزن تقریبا ثابت بوده است. متوسط رشد سالانه میزان صادرات و واردات کالایی ایران با ارمنستان طی سال های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۱۳/۳درصد و منفی ۱۳/ ۲درصد بوده است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ وزنی طی ۶ سال‌منتهی به ۱۴۰۱ همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال۱۴۰۱ نیز به حدود ۵/ ۱میلیون تن رسیده‌است.
باتوجه به آمار و ارقام صادرات کالا به ارمنستان به‌طور میانگین به لحاظ وزنی۲/ ۱۳درصد افزایش داشته؛ این در حالی است که از حیث ارزش به‌طور متوسط سالانه حدود ۱۸درصد رشد داشته است، این امر گویای آن است که توام با افزایش میزان صادرات متوسط قیمت صادراتی نیز افزایش یافته‌است، در مقابل واردات ایران از ارمنستان طی این بازه به‌طور میانگین به لحاظ ارزشی ۶/ ۱۱درصد و به لحاظ وزنی ۲/ ۱۳درصد افت داشته است. با وجود زیاد بودن تعداد تعرفه صادراتی ایران به ارمنستان، تمرکز کالاهای صادراتی نیز بالاست و ۳۰ تعرفه ۶۵درصد از ارزش کل صادرات را تشکیل داده‌اند.
میانگین قیمت کالاهای وارداتی از ارمنستان ۶برابر میانگین قیمت کالاهای صادراتی ایران به این کشور است که به‌معنای ارزش‌افزوده بالاتر محصولات وارداتی از ارمنستان در مقایسه با کالاهای صادراتی ایران (عمدتا مواد خام و واسطه‌ای) به این کشور است. سهم ۲۹درصدی محصولات نفتی در کل صادرات ایران به ارمنستان نیز همین موضوع را نشان می‌دهد. در سال ۱۴۰۱ مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به این کشور همسایه خامه شیر، خوراک آبزیان و ورق فولادی بوده است و بدیهی است با افزایش بیشتر تنوع اقلام صادراتی همراه با بهبود ترکیب کالاهای صادراتی به سمت اقلامی با ارزش‌افزوده بالاتر، در افزایش درآمدهای ارزی ایران اثرگذار خواهد بود.
لزوم بکارگیری تمهیدات اقتصادی برای جلوگیری از فرصت سوزی در ارمنستان
قدیمی‌ترین کشور مسیحی جهان که هنوز زخم نسل‌کشی توسط دولت عثمانی را فراموش نکرده، اقتصاد شکننده‌ای دارد. حجم تجارت خارجی این کشور سه میلیارد دلار است که عمده آن به دلیل حضور شرکت‌های خارجی و سرمایه‌گذاری آن هاست. ایران اکنون در میان کشورهای صادر کننده به ارمنستان رتبه سوم را بعد از روسیه و چین در اختیار دارد.
در دوران جنگ اول قره‌باغ فرصتی طلایی پیش روی بازرگانان ایرانی قرار گرفت. دولت ارمنستان به دلیل حمایت برخی از کشورهای منطقه از آذربایجان از جمله ترکیه تصمیم به قطع رابطه اقتصادی با آنها گرفت و بر همین اساس درخواست ۲۵۰۰ قلم کالا را به ایران داد که امکان تولید داخلی آن ها در ایران فراهم نبود و لازم بود از طریق سایر کشورها برای ارمنستان تامین شود. اما ایران نتوانست این کالاها را در داخل تهیه کند یا از فرصت صادرات مجدد به ارمنستان نیز بهره مند شود.
با توجه به اینکه ایران در کنار گرجستان، یکی از دو همسایه ارمنستان است که با این کشور قفقاز جنوبی، روابط سیاسی نرمالی را تجربه می‌کند و با توجه به پتانسیل‌های بسیار بالای صادراتی ایران در مقایسه با گرجستان، بازار ارمنستان می‌تواند مقصد مناسبی جهت عرضه کالاهای ایرانی تلقی گردد و این صادرات و واردات به نفع هردو دولت و ملت تمام شود. این در حالی است که در صورت حذف مرز ایران و ارمنستان (با راه اندازی کریدور زنگزور) ، تنها گرجستان خواهد بود که خواهد توانست به عنوان کشور همسایه یا به عنوان مسیر ترانزیتی از اوراسیا و اروپا، نیازهای ارمنستان را تأمین کند.